De librije in de Westerkerk is de oudste nog in originele staat bewaard gebleven 17de eeuwse stadsbibliotheek van Nederland. Omdat de toegang, zeker nu, beperkt is, willen we graag van tijd tot tijd een bijzonder boek in de spotlight zetten. Dit keer zelfs meer dan één!
Medische kennis van Arabische oorsprong
Na de val van het West-Romeinse rijk wordt de medische traditie van Hippocrates en Galenus voortgezet in het midden-oosten en het zuiden van Spanje, m.n. Sevilla en Cordoba. Deze kennis wordt aangepast en aangevuld met medische tradities uit Perzie en India. Het is deze kennis die vanaf de 12e eeuw in Latijnse vertalingen weer West-Europa bereikt. Een belangrijke factor hierbij was de zogenaamde School van Toledo waar veel werken in het Hebreeuws werden vertaald. Kennis van het Hebreeuws was in het westen veel groter dan van het Arabisch, waardoor vanaf de 13e eeuw een groot aantal Latijnse vertalingen beschikbaar kwamen.
Nu beschikt de Librije over meerdere interessante medische werken. Zo is het oudste boek een uitgave De Medicina van Celsus in een editie uit 1478. Daarnaast is een eerste druk van het baanbrekend werk van Vesalius, De Humani Corporis Fabrica uit 1543. En een vervolg hierop: het in 1627 uitgegeven werk van Spigelius dat dezelfde titel draagt. Maar er is ook een band met meerdere werken van verschillende Arabische medici, uitgegeven tussen 1490 en 1497. Het was een schenking van Willem Bleau die bestuurder van Enkhuizen was, zoals een notitie op het titelblad vermeldt (fig. 1)
Misschien minder bekend dan het werk van Vesalius, maar vanuit de ontwikkeling van medische kennis in de zestiende eeuw een zeer interessant onderdeel van de Librije- collectie.
Het betreft hier tractaten van de drie belangrijkste Arabische medici: Avenzohar (Sevilla, 1094-1162),, Averroes (Cordoba, 1126- Marrakesh, 1198), en Rhazes (854-925). Van de eerste is het Liber Teisir, sive Rectificatio Medicationis et Regiminis [et] Antidotarium (Het Boek ter Verbetering van Behandeling en Dieet [en] Tegengiften) opgenomen. Dit werk werd al in 1281 in het Latijn vertaald uit een Hebreeuwse editie door ene Magister Patavinus (of Patavicius).
Het werk vormt een praktisch medisch handboek en werd geschreven op verzoek van een leerling van Avenzohar, Averroes, als onderdeel van diens encyclopedisch werk (Kulliyat) dat bekend is onder de naam van de Latijnse vertaling als ‘Colliget’. Dit verklaart waarom beide boeken soms in eenzelfde band zijn ondergebracht. Aan het eind van deze werken wordt gezegd dat deze werken ‘van de voortreffelijke mannen Avenzohar en Averrois’ met zorg zijn geprint door de broers Joannes en Gregorius de Forlivo in Venetie in 1490 (Fig. 2)
Is Liber Teisir een praktisch handboek, de Colliget is een encyclopedie van de medische kennis van die tijd. Averroes stond een praktische en empirisch georienteerde benadering van de geneeskunde voor. Ondanks het strenge verbod deed hij onderzoek op lijken waarbij het vaststelde dat de uitwisseling van bloed tussen linker- en rechterhartkamer niet verliep via (onzichtbare) membranen, zoals Galenus dacht, maar dat dit liep via de longen. Een ontdekking die Vesalius na hem opnieuw deed.
Ook is opgenomen van Muhammed ibn Zakariya al-Razi (Rhazes) het werk Kitab al-Mansuri (Liber Mansorem). Een gecomprimeerde medische encyclopedie die is opgedragen aan prins Abu Salih al-Mansuri. De afbeelding is genomen uit een latere editie van het werk van Rhazes (overigens ook in de Librije) (Fig. 3)
Deze drie behoren tot de bekendste medische werken uit de Arabische wereld. Daarnaast zijn nog enkele kortere tractaten van deze medici opgenomen. De band met deze werken geeft daarmee een beeld van de Arabische medische kennis zoals die vanaf de 12e eeuw West-Europa bereikte en die de basis vormt voor de ontwikkeling van de medische kennis van de zestiende (en zeventiende) eeuw. Het is niet toevallig dat het eerste werk dat Andreas Vesalius’ (1514–64) publiceerde, Paraphrasis, een commentaar was op het negende boek van Rhazes’ Liber ad Almansorem.
Auteur: Gerard Seegers, bestuurslid Stichting Librije Westerkerk Enkhuizen
